Αρχικά το Ε.Π.Ι.Ψ.Υ. βασίστηκε ιδρύθηκε με βάση τις διατάξεις των ν. 1514/85 και ν. 1771/88, άρθρο 10, αρχικά ως Ακαδημαϊκό Ερευνητικό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (Π.Δ. 268/89). Προσαρμόστηκε στις διατάξεις του άρθρου 17 του ν. 2083/92 με το Π.Δ. 217/96 και μετονομάστηκε σε Ερευνητικό Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγιεινής (ΕΠΙΨΥ). Τα θέματα διοίκησης και λειτουργίας των ΕΠΙ ρυθμίζονται σήμερα με τους ν. 3685/2008 (άρθρο 11), ν. 3794/2009 (άρθρο 32) και ν. 4009/2011 (άρθρα 58 και 80).Το 2011 το ΕΠΙΨΥ εντάχθηκε από την ΕΛΣΤΑΤ στο μητρώο φορέων γενικής κυβέρνησης, υπαγόμενο στις διατάξεις του ν. 3429/2005, Κεφ. Α.
Υπηρεσίες — Δράσεις
α) Η διεξαγωγή και προώθηση της έρευνας στους βασικούς άξονες του τομέα της Ψυχικής Υγιεινής (βιολογικό, ψυχολογικό, κοινωνικό) σε Εθνικό, Ευρωπαϊκό και Διεθνές επίπεδο και η συνεργασία με ανάλογης δραστηριότητας φορείς στο εσωτερικό και το εξωτερικό.
(β) Η παροχή συμβουλευτικής συνδρομής και ιατρικών πληροφοριών σε θέματα του αντικειμένου του προς το Κράτος, τα ημεδαπά ή αλλοδαπά Α.Ε.Ι., Σχολές ή τμήματά τους, φυσικά και νομικά πρόσωπα δημοσίου ή ιδιωτικού δικαίου, καθώς και προς τις οργανώσεις γιατρών και γενικότερα των φορέων ιατρικής δραστηριότητας.
(γ) Ο σχεδιασμός και η ανάπτυξη εκπαιδευτικών προγραμμάτων στην ψυχική υγιεινή που ανταποκρίνονται στις ανάγκες και στις προοπτικές λειτουργούντων προγραμμάτων των μεταπτυχιακών σπουδών της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Η εκτέλεση μέρους ή του συνόλου της διδακτορικής διατριβής των μεταπτυχιακών φοιτητών.
(δ) Η λειτουργία μονάδων σχετιζομένων με την κατάρτιση επαγγελματιών και φροντιστών ψυχικής υγείας, αλλά και ψυχικά πασχόντων καθώς και η υλοποίηση μετεκπαιδευτικών και λοιπών προγραμμάτων, με στόχο την παροχή ειδικών γνώσεων σε επιμέρους τομείς ψυχικής υγείας. Ενδεικτικά αναφέρονται, το Κέντρο Επαγγελματικής Κατάρτισης και το Εξειδικευμένο Κέντρο Κοινωνικής και Επαγγελματικής Ένταξης ΑμΕΑ, πιστοποιημένα από τον Εθνικό Φορέα Πιστοποίησης του Υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας, τα αυτοχρηματοδούμενα μεταπτυχιακά προγράμματα κλπ.
(ε) Η παροχή υπηρεσιών υγείας με την λειτουργία ειδικών μονάδων διάγνωσης και θεραπείας ψυχιατρικών παθήσεων καθώς και δομών αποκατάστασης.